Bilamizki, uy-joyga ega bo‘lmagan, vaqtincha yashashga ehtiyoji bo‘lgan kishilar ijaraga uy-joy olib yashashadi va bu jahon tajribasiga ko‘ra oddiy hol sanaladi. Ayniqsa, katta shaharga kelib ishlayotgan kishilar, talabalar bu muammoga duch kelishadi. Ko‘pchiligimiz bu holatni boshdan kechirganmiz. Ammo, qulay joy, narx va sharoitga ega uy, kvartirani topish oson emas. Ba’zi hollarda ijara shartnomasi tuzilgan paytda ham unga rioya qilinmaydi. Uy egasi turli vajlar bilan xohlagan vaqtda ijarachini uydan chiqarvorishi mumkin. Biz bilishimiz kerak bo‘lgan qonunchilik normalarida bu haqida nimalar deyilgan? O‘ziga ma’qul kelgan uy-joy ijaraga olish uchun va undan foydalanishda nimalarga e’tibor berish kerak?

Uy-joyni ijaraga olish ijara oluvchi va ijaraga beruvchi o‘rtasidagi kelishuvga asosan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasi Uy-joy kodeksining 86-moddasiga ko‘ra turar-joy fuqarolar va yuridik shaxslarga egalik qilish va foydalanish uchun arenda shartnomasi asosida berilishi mumkin. Yuridik shaxs turar-joydan faqat fuqarolar yashashi uchun foydalanishi kerak. Turar-joy arendasi shartnomasi yozma shaklda tuzilishi hamda qonunchilikda belgilangan tartibda hisobga olinishi (ro‘yxatdan o‘tkazilishi) lozim.

Turar-joy arendasi shartnomasi quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak:

- turar-joyni arendaga berish tartibi va uning qiymati;

- turar-joy arendasining muddatlari;

- turar-joyni arendaga berish shartlari va arenda haqi miqdori, uni to‘lash muddatlari;

- arendaga beruvchi arendaga berayotgan turar-joyning, muhandislik qurilmalarining holati to‘g‘risidagi ma’lumotlar;

- shartnoma muddati o‘tishi bilan turar-joyni arendaga beruvchiga qaytarish tartibi;

- arendaga berilgan turar-joyga qarash, xizmat ko‘rsatish va uni ta’mirlash bo‘yicha taraflarning majburiyatlari;

- arendaga berilgan turar-joyni ijaraga berish yoki ikkilamchi arendaga berish imkoniyatlari, shartlari va tartibi;

- taraflarning javobgarligi.

Ijaraga oluvchi shunga e’tibor berishi kerakki, Uy-joy kodeksining 9-moddasiga asosan olayotgan uyi belgilangan sanitariya, yong‘in xavfsizligi va texnika talablariga javob beradigan bo‘lishi kerak. Agarda shartoma tuzilayotgan vaqtda uyning muhandislik  qurilmalari va konstrutsiyasidagi muammolar aniqlansa, uni ta’mirlash ijaraga beruvchining zimmasida bo‘ladi.Turar joy ishlab chiqarish faoliyati uchun berilmaydi, ammo belgilangan tartibda faoliyat olib boradigan kasanachilik uchun berilishida to‘sqinlik yo‘q.

Turar joyni ijara haqi shartnomada tomonlarning o‘zaro kelishuvi asosida belgilanadi. Ijara haqi o‘z vaqtida to‘lanishi shart. Ijara haqi nafaqat pul, mulk egasining roziligi bilan mahsulot, xizmatlar yoki ijaraga olinayotgan uy-joyni yaxshilash ko‘rinishida bo‘lishi ham mumkin. Ijara haqi o‘zaro kelishuv asosida yiliga ko‘pi bilan bir marta o‘zgartirishi mumkin (Fuqarolik kodeksining 544-moddasi).

Mol-mulkka ijarachining ta’siri bo‘lmagan holda zarar yetgan, holati yomonlashgan bo‘lsa, bunda ijarachi ijara haqini kamaytirilishini talab qilishga haqli. Yoki bu holat ijarachining ta’sirida yuzaga kelsa, unda ijara beruvchi ijara haqini oldindan olishga yoki ko‘pi ikki muddat haqini odindan to‘lashini talab qilishga haqli (Fuqarolik kodeksining 544-moddasi).

Mabodo aytaylik, ijarada yashab turgan uy yoki kvartira sizga yoqib qoldi, o‘zingiz uchun shaxsiy uy-joy qarab yuribsiz. Bunda uy-joyni o‘zingizni mulkingizga aylantirishingiz mumkin. Kodeksning 89-moddasi asosan ijaraga oluvchi arendaga beruvchining roziligi bilan arendaga berilgan turar joyni to‘laligicha yoki qisman sotib olishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 566-moddasi ko‘ra ijara shartnomasida ijaraga olingan mol-mulk ijara shartnomasining muddati tamom bo‘lganidan keyin yoki tamom bo‘lmasdan oldin ijaraga oluvchi shartnomada kelishilgan sotib olish bahosining hammasini to‘lagan taqdirda uning mulkiga aylanishi nazarda tutilishi mumkin deyilgan. Agarda shartnomada bu haqida kelishuv nazarda tutilmagan bo‘lsa, qo‘shimcha kelishuv sharnomasi tuzishi, to‘langan ijara haqlarini ham uy qiymatiga qo‘shishi mumkinligi ko‘rsatilgan.

Ko‘pchiligimiz duch keladigan holatlardan biri bu ijaraga olgan uy-joyni o‘ziga moslashtirib o‘zgartirish kiritish. Agarda ijarachi uy-joyni mulk egasi bilan kelishgan holda ta’mirlasa, jihozlasa, kengaytirsa, rekonstruksiya qilsa barcha xarajatlarni qoplab berilishini talab qilishga haqli. Bunaqa kelishuv bo‘lmasdan o‘z tashabbusi bilan bu ishlarni amalga oshirsa, mulk egasi buni xarajatlarini qoplab bermaydi (Uy-joy kodeksining 91-moddasi).

Aksariyat hollarda uy-joyni ijara beruvchi va ijarachi o‘rtasida og‘zaki kelishuv amalga oshiriladi. Lekin O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 159¹-moddasiga ko‘ra fuqarolar o‘rtasida binoni, inshootni yoki ularning bir qismini, turar joyni ijaraga berish shartnomasining, tekin foydalanishga berish shartnomasining mavjud emasligi yoxud davlat soliq organlarida ijaraga berish shartnomasining majburiy hisobga qo‘yilishiga rioya etmaslik bazaviy hisoblash miqdorining 5 baravaridan 10 baravarigacha, ya’ni 1 875 000 so‘mdan 3 750 000 gacha jarima solishga sabab bo‘ladi.

Termiz tumanlaro Iqtisodiy sudiya sudyasi B.Abdullayev