So‘nggi yillarda mamlakatimizda barcha sohalarda bo‘lgani kabi iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini jadal rivojlantirish, investitsiyaviy jozibadorlik va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini kengaytirishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Sohadagi munosabatlarni tartibga soluvchi qator huquqiy hujjatlar ishlab chiqilib, kelib chiqqan nizolarni hal qilish, ish bo‘yicha qonuniy, asosli va adolatli hal qiluv qarori qabul qilish vazifasi va vakolati iqtisodiy sudlarga yuklatilgan.
Iqtisodiy sudlarda ishlarni ko‘rib chiqish muayyan harajatlarni talab qiladiki, qonunchilik o‘z navbatida ishda ishtirok etuvchi shaxslar tomonidan mazkur harajatlarning qoplanishini nazarda tutadi.
Sud harajatlari – ishda ishtirok etuvchilardan davlat foydasiga va boshqa harajatlar o‘rnini qoplash uchun undiriladigan to‘lov hisoblanadi.
Sud harajatlari 2 guruhga bo‘linib, bular:
Davlat boji – davlatning maxsus vakolatli idoralari (sud, ichki ishlar, davlat xizmatlari markazi, notarial hamda sug‘urta idorasi va hok) tomonidan fuqarolar yoki korxona, muassasa va tashkilotlar manfaatlari yo‘lida xizmat ko‘rsatganlik hamda yuridik ahamiyatga molik hujjatlar berganlik uchun undiriladigan pul yig‘imi.
Ushbu 2 to‘lovni undirishdan maqsad ham turlicha bo‘lib, davlat bojini undirishdan maqsad – shaxslarning o‘z majburiyatlarini ixtiyoriy bajarishga da’vat etish, sudlarda ish yuritish bilan bog‘liq harajatldarni ma’lum ma’noda qoplash, sudga qilinishi mumkin bo‘lgan asossiz murojaatlarning oldini olishdan iborat.
Ishni ko‘rish bilan bog‘liq chiqimlar deganda esa sud ishini yuritish, nizoli holat yoxud ariza talabini, shuningdek qarshi tarafning e’tirozlarini aniqlash uchun jalb etilgan vositalar uchun qilingan harajatlar nazarda tutiladi.
Davlat boji undiriladigan hujjatlar va ularning stavkalari.
Davlat boji sudlarga beriladigan da’vo arizalaridan, alohida tartibda yuritiladigan ishlar bo‘yicha arizalardan, sudlarning hal qiluv qarorlari ustidan apellyatsiya, kassatsiya va taftish tartibidagi shikoyatlardan, shuningdek sudlar tomonidan hujjatlarning ko‘chirma nusxalarini berganlik uchun arizalardan undiriladi.ajrimlar ustidan ham apellyatsiya, kassatsiya va taftish tartibida shikoyat keltirilishi mumkin, biroq mazkur shikoyatlardan davlat boji undirilmaydi. Ma’lumot uchun keltirib o‘tish joiz, O‘zbekiston Respublikasi “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonuni 5-moddasining 2-bandida iqtisodiy sudlarda davlat boji undiriladigan ob’ektlarning batafsil toifalari belgilangan.
Sud harajatlarining 2 turi hisoblangan sud chiqimlariga:
- sud xabarnomalari va sud hujjatlarini yuborish bilan bog‘liq pochta harajatlaridan;
- sud tayinlagan ekspertiza to‘lovlari;
- guvohni chaqirish;
- dalillarni joyida ko‘zdan kechirish;
- sud majlisini videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish bilan bog‘liq harajatlar hamda
- ishni ko‘rish bilan bog‘liq boshqa harajatlardan iborat.
Iqtisodiy sudlar tomonidan ishlarni ko‘rish bilan bog‘liq sud harajatlarining stavkalari normativ-huquqiy hujjatlar bilan yoki sud tomonidan belgilanishi mumkin. Xususan davlat boji stavkalari yuqorida qayd etilgan O‘zbekiston Respublikasi “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonun bilan belgilab qo‘yilsa, sud chiqimlaridan pochta harajatlari va sud majlisi videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish bilan bog‘liq sud harajatlari summasi Iqtisodiy protsessual kodeksining 116-moddasiga muvofiq, sud tomonidan belgilanishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonuni bilan ilovaga muvofiq davlat boji stavkalari miqdorlari tasdiqlangan. Iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladigan mulkiy tusdagi talablardan undiriladigan davlat bojining eng kam miqdori belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra bu summa bazaviy hisoblash miqdorining 1 barobaridan kam bo‘lmasligi kerak. Ta’kidlash lozimki, milliy qonunchiligimizda undiriladigan davlat bojining eng ko‘p miqdori belgilanmagan. Biroq, xorijiy tajribani oladigan bo‘lsak, ayrim mamlakatlar, xususan Gruziya qonunchiligida davlat bojining ayrim stavkalarining eng ko‘p miqdori belgilab qo‘yilgan.
Mulkiy tusdagi talablar bo‘yicha nizolashilayotgan summadan kelib chiqib hisoblanib, ushbu summaning 2 foizi miqdorida belgilangan.
Shu bilan birga iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladigan nomulkiy tusdagi talablardan bazaviy hisoblash miqdorining 10 barobari miqdorida davlat boji undiriladi. Nomulkiy talab – bu garchi ishning ko‘rilish natijasidan mulk undirilsada, mulk bilan bog‘liq bo‘lmagan talab. Misol uchun: tadbirkorlik sub’ektining ishchanlik obro‘siga putur yetkazganlik uchun ma’naviy ziyon undirilishi mumkin. Basharti, ziyon yetkazilganligi isbotlansa, uning natijasida da’vogar muayyan miqdordagi pul ko‘rinishidagi yetkazilgan zarar summasini undirishi mumkin. Ammo, bunday holatlarda ishchanlik obro‘si hisoblangan talab mulkiy tusda bo‘lmaganligi bois, nomulkiy tusdagi talablardan undiriladigan davlat boji stavkasi qo‘llaniladi.
Bundan tashqari, yuqorida qayd etilgan qonun bilan alohida talablar bo‘yicha maxsus stavkalar belgilangan. Ularga ko‘ra:
Shunday holatlar bo‘ladiki, javobgar tomonidan da’vo arizasiga qarshi da’vo arizasi yoki ishga uchinchi shaxsning mustaqil talablar bilan kirishganligi to‘g‘risidagi ariza berilganda ham davlat boji undirilishi belgilangan bo‘lib, uning stavkalari umumiy asoslarda belgilanadi.
Qayd etish joizki, qonunchilik bilan iqtisodiy sudlar tomonidan davlat bojini undirishda imtiyozlar belgilangan bo‘lib, ushbu imtiyozlar 2 guruhga bo‘linadi:
Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, kichik tadbirkorlik sub’ektlari amalga oshiradigan tadbirkorlik faoliyati doirasida sudlarga murojaat etganda bavlat boji uchun belgilangan stavkaning 50 foizi miqdorida davlat boji to‘laydilar.
“Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonunning 9-moddasiga ko‘ra, iqtisodiy sudlarda davlat bojini to‘lashdan ozod qilingan sub’ektlar ro‘yxati keltirilgan bo‘lib, qonun bilan imtiyoz belgilangan. Misol uchun, prokuratura, adliya, soliq, bojxona, moliya organlari, huquqiy ta’sir choralarini qo‘llash haqidagi arizalar berilganda arizachi va javobgar, chet el investitsiyalari ishtirokidagi aksiyadorlik jamiyatlari va boshqalar.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, O‘zbekiston Respublikasining
25.02.2025 yildagi “Davlat boji to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi Qonuniga muvofiq “Davlat boji to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga tegishli o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi.
Ma’lumki, keyingi yillarda mamlakatimizda energiya resurslaridan oqilona va samarali foydalanishga, iqtisodiyotni jadal rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan energiyaning hosil qilinishi va sarflanishini barqarorlashtirishga hamda O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el tijorat tashkilotlarining vakolatxonalarini akkreditatsiya qilishni soddalashtirishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda.
Biroq energiya resurslari iste’molchilari tomonidan to‘lov intizomi darajasining pastligi issiqlik va elektr energiyasini yetkazib beruvchilarning moliyaviy ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shu munosabat bilan issiqlik va elektr energiyasini yetkazib beruvchilar tomonidan iste’molchilarga energiya resurslari barqaror yetkazib berilishini hamda sifatli xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlash uchun yetkazib berilgan energiya uchun to‘lov bo‘yicha qarzlarni o‘z vaqtida undirish zaruriyati yuzaga kelmoqda.
Bundan tashqari “Davlat boji to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunida chet el tijorat tashkilotlarining vakolatxonalarini akkreditatsiya qilganlik uchun davlat boji to‘lanishi nazarda tutildi. Shu bilan birga akkreditatsiyaning qaysi davri uchun davlat boji to‘lanishi aniqlashtirildi.
Ushbu Qonun bilan “Davlat boji to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga tegishincha issiqlik va elektr energiyasini yetkazib berish yuzasidan xizmatlar uchun to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni undirish to‘g‘risidagi da’volar, arizalar va shikoyatlar bilan fuqarolik ishlari bo‘yicha va iqtisodiy sudlarga murojaat qilinganda issiqlik va elektr energiyasini yetkazib beruvchilar davlat bojini to‘lashdan ozod etilishini, shuningdek ularning talablarini qanoatlantirish to‘liq yoki qisman rad etilgan taqdirda mazkur davlat bojini ushbu yetkazib beruvchilardan undirish imkoniyatini nazarda tutuvchi qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilmoqda.
Shuningdek chet el tijorat tashkilotlarining vakolatxonalarini O‘zbekiston Respublikasi hududida akkreditatsiya qilishda davlat bojini to‘lash har bir yil uchun amalga oshirilishini aniqlashtiruvchi o‘zgartirish kiritilmoqda.
Mazkur Qonun iste’molchilar tomonidan qarzlarning o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlashga, aholining sifatli issiqlik va elektr energiyasini yetkazib berish bo‘yicha xizmatlar bilan ta’minlanganlik darajasini oshirishga, shuningdek chet el tijorat tashkilotlarining vakolatxonalarini O‘zbekiston Respublikasi hududida akkreditatsiya qilganlik uchun davlat boji to‘lash tartibini aniqlashtirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi “Davlat boji to‘g‘risida”gi Qonunining
9-moddasida iqtisodiy sudlarda davlat bojini to‘lashdan ozod qilingan sub’ektlar ro‘yxati keltirilgan.
Unga binoan, O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi va uning hududiy boshqarmalari — palata a’zolarining manfaatlarini ko‘zlab qilingan da’volar yuzasidan;
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasining hududiy bo‘linmalari — “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq pensiyalarni to‘lashga ketgan mablag‘larni tashkilotlardan undirib olish bo‘yicha da’volar, shu jumladan regress da’volar yuzasidan;
sug‘urta faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish organi — majburiy sug‘urta operatsiyalari bilan bog‘liq barcha ishlar bo‘yicha;
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va uning joylardagi organlari — atrof-muhitni ifloslantirganlik, tabiatdan o‘zboshimchalik bilan foydalanganlik va tabiiy resurslardan foydalanish hamda ularni muhofaza qilishning tartib va shartlarini boshqacha tarzda buzganlik tufayli tabiiy ob’ektlarga va komplekslarga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash to‘g‘risidagi da’volar bo‘yicha;
O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi hamda uning hududiy organlari — o‘z zimmasiga yuklatilgan vakolatlarga muvofiq sudlarga ko‘rib chiqish uchun beriladigan da’volar, arizalar va shikoyatlar bo‘yicha;
O‘zbekiston Respublikasi Davlat aktivlarini boshqarish agentligi va uning hududiy organlari, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi huzuridagi Davlat mulki ob’ektlaridan samarali foydalanish markazi hamda uning hududiy organlari — o‘z zimmasiga yuklatilgan vakolatlariga muvofiq sudlarga ko‘rib chiqish uchun kiritiladigan da’volar va arizalar bo‘yicha;
davlat soliq xizmati organlari, moliya va bojxona organlari — barcha ishlar hamda hujjatlar bo‘yicha, shuningdek alohida yuritiladigan ishlar bo‘yicha sudga arizalar berganlik uchun;
prokuratura organlari — davlatning, yuridik va jismoniy shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab qilingan da’volar hamda beriladigan arizalar yuzasidan;
adliya organlari — davlatning, yuridik va jismoniy shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab qilingan da’volar hamda beriladigan arizalar yuzasidan;
davlat organlari — o‘zboshimchalik bilan qurilgan imoratlarni buzish to‘g‘risidagi da’volar yuzasidan va boshqalar kiritilgan.
Mazkur modda yangi 29-band bilan to‘ldirilib, issiqlik va elektr energiyasini yetkazib beruvchilar — tegishincha issiqlik va elektr energiyasini yetkazib berish yuzasidan xizmatlar uchun to‘lovlar bo‘yicha qarzlarni undirish to‘g‘risidagi da’volar, arizalar va shikoyatlar bilan sudga murojaat qilganda, davlat bojidan ozod etilishi belgilandi.
Shuningdek, ushbu modda birinchi qismining 2, 143, 20, 21, 221 va
29-bandlarida ko‘rsatilgan shaxslarning talablarini qanoatlantirish to‘liq yoki qisman rad etilgan taqdirda, davlat boji shu shaxslardan talablarning qanoatlantirilishi rad etilgan miqdoriga mutanosib ravishda undiriladi.
Ishni ko‘rish bilan bog‘liq chiqimlar stavkasi qonun bilan ham belgilangan, shuningdek sud tomonidan ham belgilanadi. Xususan, sud hujjatlarini yuborish bilan bog‘liq pochta harajatlarining summasi sud tomonidan belgilanadi, biroq bu summa BHMning 10/1 qismidan oshmasligi kerak va da’vo arizasini berayotgan shaxs tomonidan sudning depozit hisob varag‘iga kiritilishi lozim.
Shu bilan birga, sud tomonidan belgilanadigan chiqimlardan biri bu sud majlisini videokonferensaloqa rejimida o‘tkazish bilan bog‘liq harajatlar bo‘lib, uning miqdori BHMning 25 foizini tashkil etadi.
Eslatib o‘tish lozimki, guvoh, ekspert, mutaxassis va tarjimonlarga to‘lanishi lozim bo‘lgan summalar hamda ularni to‘lash tartibi O‘zbekiston Respublikasi “Guvohlar, jabrlanuvchilar, ekspertlar, mutaxassislar, tarjimonlar va xolislarga harajatlarni to‘lash tartibi va miqdori haqida”gi Qonun bilan belgilangan.
Davlat bojini qaytarish sudga davlat bojini to‘lagan shaxsning yozma arizasiga binoan yoki sudning hal qiluv qarori asosida amalga oshiriladi. Davlat boji summasini qaytarish uchun arizachi davlat bojini to‘lagan sudga murojaat qilishi kerak. Davlat bojini undirgan sud uni qaytarish qonuniyligini tasdiqlagan taqdirda, sud ilgari o‘z hisobvarag‘iga o‘tkazilgan davlat boji summalarining tegishli qismlarini to‘lovchining yozma arizasi olingan kundan e’tiboran 5 kun ichida qaytaradi. O‘z navbatida sud qaytarilishi lozim bo‘lgan, ilgari O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti daromadiga o‘tkazilgan davlat boji summasining bir qismini qaytarish to‘g‘risida soliq organiga yozma shaklda xabar yuboradi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadiga o‘tkazilgan davlat bojini qaytarish to‘g‘risidagi qaror soliq organi tomonidan sud xabarnomasi olingan kundan boshlab 10 kun ichida qabul qilinadi. Davlat bojini qaytarish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan soliq organi davlat bojini to‘lovchiga qaytarishni amalga oshirish uchun O‘zbekiston Respublikasi G‘aznachiligiga qaytarish to‘g‘risida tegishli topshiriqnoma yuboradi.
Davlat boji quyidagi hollarda qisman yoki to‘liq qaytarilishi lozim:
Shuningdek, qonunchilikda belgilangan boshqa hollarda.
Xulosa o‘rnida qayd etish lozimki, bojlar davlat budjetiga undiriladigan majburiy yig‘im ekanligini inobatga olib, har bir vakolatli idora uni belgilash, undirish, undan ozod qilish va qaytarish tartibiga qat’iy amal qilishi muhimdir.
Termiz tumanlararo iqtisodiy sudining sudyasi
Botirjon Abdullayev
© Termiz tumani hokimligi veb-saytlari 2025
